Plac sztyrech patrōnōw
Z historycznego pōnktu widzynio: to je przestrzyństwo, co sie zaczyno poza downymi murami strzedniowiecznego miasta. Żeby sie nacieszyć jego harmōnijnym i przemyślanym założyniym, styknie wejzdrzeć na satelitarne fotografije Bytōmia. Blank krōtko: we miyndzywojynnym Bytōmiu głowno ôś urbanistyczno to była Schiesshausstrasse, co wychodziyła ôd Rynku (tōż dzisiyjszo ul. Podgórna). Drōga do dzisiej mijo ôd lewyj plac Grunwaldzki, po czym dochodzi do placu Sobieskigo. We piyrszym projekcie ôś go miała przetnōńć, przebić sie bez ryzalit kasarnie, co tyn plac wiyńczy, i dotrzeć do nowego placu. Dostoł miano Augusta Victorplatz, na cześć żōny ôd kajzera Wilyma II.
Swojōm drōgōm to je take dyskretne świadectwo pōmotlanyj historyje ôd miasta: żodno inkszo adresa we Bytōmiu tak czynsto niy zmiyniała nazwy. Po upadku kajzera przekrzciyli go na Reichspräsidentenplatz. We PLR za patrōna bōł Feliks Dzierżyński, a po dekōmunizacyji, na wzniōsek lwowiokōw, co sie usadowiyli we Bytōmiu, plac przemianowali na Akademicki, na pamiōntka placu we Lwowie, co mioł ta sama nazwa.
Wejzdrzijmy jeszcze roz na karta. Za Akademickim ôstatnio prosto do pōłnocnych granic miasta to była dzisiyjszo ul. Mickiewicza zwiyńczōno efektownym gmachym downyj Żyńskij Krōlewskij Rechtorskij Zyminaryje (dzisiej Państwowe Szkoły Budownictwa). Tyn urbanistyczny przechōd je czytelny do dzisiej, chocioż zeszterowany blōmbōm we formie Miyjskij Bibliotyki Publicznyj, wbudowanyj już po wojnie na placu Sobieskigo.
Wert przidać, że dalszo, zagynszczōno rozbudowa tyj tajle miasta to bōł wynik poplebiscytowego podziału Gōrnego Ślōnska. 100 lot tymu nazod Bytōm sie zmiyniōł we ôstatnio niymiecko haltesztela przed Polskōm: bōł ôgraniczōny ze trzech strōn – ôd połednio, wschodu i gynau pōłnocy. Teryny (downij tm. Pole Paniowske), co sie stykały we polskimi po 1922 roku Piekarami, były przeznaczōne pod kamiyniczno zabudowa. Ale inkszo aniżeli we starym Bytōmiu, tym, co mo strzedniowieczny sztam.
Śladami Napoleōna III
Symbol ôd pōłnocnego strzōdmieścio, ôkrōm piyknyj architektury, to je to, co ô tym we ôstatnich latach trōmbiōm we miastach cołkij Polski: zielyń. Sam niy trza sadzić strōmōw ani rozwijać trowy ze rolki, bo downo tymu nazod zrobiyli to projektańcio stōnd. Plac Akademicki i Słowiański to ôazy bujnyj roślinności. Hned kożdo ulica umojo raja strōmōw. To je bezma podryncznikowo realizacyjo tego, co ôd połowy XIX wieku stało sie standardym we kożdym poważnym mieście tak we Europie, jak tyż we Stanach Zjednoczōnych.
Styknie spōmnieć ô przikładzie Paryża (i poru inkszych francuskich miast), co we tamtych czasach na zlecynie Napoleōna II bōł moc przebudowany: pokozały sie zielōne ôsie, skwery i parki. Ruch City Beautiful Movement pod kōniec XIX wieku ciōng do podobnych cwekōw we USA. Jego – nōmyn ōmyn – architekt: Frederick Law Olmsted miyniōł, że zielyń we mieście, i to na wielko skala, mo walory niy ino estetyczne, ale tyż społeczne. Architekcio ślōnskich miast znali te idyje, co pokazuje niy ino pōłnocne strzōdmiescie Bytōmia, ale tyż bp. plany i zabudowa Gliwic we latach 20. XX wieku (dzieło znakōmitego Carla Schabika).
We skali bytōmskij pōłnocno tajla strzōdmiescio je tyż ô tyla wyjōntkowo, że – przeciwnie do starego miasta – niy była zniszczōno sowieckim „wyzwolyniym” we 1945 (jak choćby Rynek), a niyskorzij tyż ja ômijały barbarzińske prōby „rewaloryzacyje” architektury (tak zrōwnali ze ziymiōm bp. zabudowa przi pl. Kościuszki). A dzisiej to miyjsce bywo porōwnowane ze berlińskim Kreuzbergym abo praskim Žižovym – jako jedno ze nojbarzij malowniczych jak tyż przijaznych strzōdmiyjskich przestrzyństw we ôstrzodkach Gōrnoślōnsko-Zogłymbiowkij Metropolije.
